عنوان مقاله: چارچوب پیشنهادی برای تحقیق پیرامون مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلامی
مولف/مترجم: ترجمه: محمد ازگلی (عضو هیئت علمی دانشگاه امام حسین(ع))
موضوع: مدیریت اسلامی
سال انتشار(میلادی): 2007
وضعیت: تمام متن
منبع: اولین دوره آموزشی پژوهشی مدیریت اسلامی_دانشگاه امام صادق(ع)
تنظیم: پایگاه مقالات مدیریت www.SYSTEM.parsiblog.com
چکیده: این نوشتار تلاشی اتدک برای ترسیم برخی جهت ها برای تحقیق در زمینه ی حوزه ی در حال ظهور مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلام است. ابتداً با انجام این تحقیق، یک موردپژوهی و پس از آن دلایل بی علاقگی و انتقادهای احتمالی برای بحث در باره آنها ارائه می شود. موضوع محوری این مقاله براساس یک نوع شناسی از رویکردها است. که در قالب چهار رویکرد به صورت عامیانه بیان شده که عبارت است از: طلا را بیاب، شکافتن زره، حفره را عمیق تر کن. و Hands-on همزمان چهار جهت تحقیق بر حسب محیط، سازمان، رابطه سازمان با محیط و مدیریت اثربخش سازمانها مشخص می شود. براساس این چهار جهت چارچوب تحقیق تکامل می یابد. هنگامی که چارچوب تحقیق با رویکرد های تحقیقی ممزوج شد، کوششی وسیع برای تحقیق ظهور می کند که سپس به تشخیص موارد تحقیق منجر می شود. این مقاله با پیشنهاد جنبه های خاص دیگری از تحقیق یا برنامه تحقیق سطوح تحلیلی، انتخاب طرح تحقیق، شیوه های تحقیق و چارچوب زمانی ادامه می یابد.

1-  مقدمه
دیدگاه اسلامی در مطالعات مدیریت، حوزه نوظهوری در تحقیق علوم دانشگاهی است. مروری بر ادبیات موجود این موضوع، دلالت دارد که این موضوع، موضوعی فراموش شده و زمینه ای به نسبت ناشناخته برای کار تحقیقی است.
هنگامی مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلامی، از تحقیقات فعلی مطالعات مدیریت به طور جدی جدا شد که دیدگاههای اسلامی تبیین شد و زیربنای منابع وحیانی دانش و معرفت اسلامی، به عنوان منابعی معتبر برای هدف تحقیق، مورد بحث قرار گرفت. به علاوه، این امکان بالقوه وجود دارد که از روش شناسی تحقیق کاربردی علوم معاصر، برای تولید و استخراج دیدگاههای مهم و معنی دار از منابع اسلامی استفاده شود.
این مقاله به پیشرفت های چشمگیری که در تحقیق پیرامون موضوعات مرتبط با دیدگاههای اسلامی در مطالعات مدیریت در حال وقوع است، توجه دارد و تلاش می کند تا برخی از چالش های ویژه ای را که در این زمینه ی نوظهور تحقیق وجود دارد شناسایی کند.
من تلاش کرده ام ایده های خود را پیرامون زمینه های تحقیقی مهم سازمان دهی کنم و آن ها را در قالب یک عامل تحقیقی گسترده در حوزه دیدگاه های اسلامی در مطالعات مدیریت انسجام بخشم. بنابراین، این مقاله نه تنها به عنوان یک عامل پیشنهادی که زمینه های تحقیق را منسجم می سازد، به حساب می آید، بلکه طرح تحقیق، سطوح تجزبه و تحلیل، روش شناسی ها و چارچوب زمانی تحقیق را هم ارائه می نماید.
از جمله دیگر اهداف من در این مقاله، شفاف سازی افکار خود در باره موضوع است و این که دانشگاهی یانی که این موضوع را پیگیری می نمایند را در این کار سهیم نمایم و برای تمرکز بر فهرست های تحقیقی ایشان در این راستا در آنان ایجاد انگیزه نمایم، تا این علاقه مندی های مذهبی و معنوی آنان، در یک دوره زمانی با فعالیت های تحقیقی هدف مند ممزوج شود، به گونه ای که بتواند رضایت آنان از ورود شجاعانه به طیف تحقیق و جستجو - که به نظر می رسد زمان آن فرا رسیده است- ، تامین شود.
من این کار را با رویکردی انتقادی به ادبیات موجود آغاز کردم. هدفم از این کار، شناسایی تلاش های انجام گرفته در دوران معاصر است. در پیش گفتار این مقاله، این سوال که چرا تحقیق در این حوزه توجه دانشگاهی یان را به خود جلب نکرده است و دلائل محتمل این امر چه می تواند باشد، مطرح شده است. سپس بخش کوچکی در زمینه این که چه معیارهای سنجشی و اندازه گیری چگونگی برخورد با این فقدان علاقه را مشخص کرده ام.
محور اصلی این مقاله بررسی و احصاء عوامل تحقیق است که در ادامه مقدمه به آن پرداخته می شود.    
عوامل تحقیقی مفروض پیرامون ده زمینه فرعی به شرح زیر شکل گرفته است:
1- بیانیه رسالت تحقیق
2- اهداف تحقیق
3- اولویت های تحقیق
4- چارچوب تحقیق
5- ترکیب اولویت ها و چارچوب تحقیق
6- موضوعات تحقیق
7- سطح تجزیه و تحلیل
8- انتخاب طرح تحقیق
9- روش های تحقیق
10-  چارچوب زمانی

2-تحلیل انتقادی ادبیات موجود:
با نگاهی به برخی آثار موجود در زمینه دیدگاه اسلامی به مطالعات مدیریت به تصویری کلان از موضوع می رسیم. با بررسی آثار موجود می بینیم که این آثار بیشتر به منابع انگلیسی محدود می شوند و براین اساس به احتمال زیاد ممکن است برخی آثار مهم که به زبان های دیگر نگاشته شده است نادیده گرفته شود. البته، جای شکرش باقی است که اولا: به طور حتم می توان گفت از زمانی که مطالعات مدیریت اسلامی به طور گسترده ای در دنیا به زبان انگلیسی در حوزه تدریس اجرا شده است، تحقیق نیز به همان زبان انجام شده است.
ثانیا; مایه ی خوشبختی است که تحقیقاتی که در حوزه مطالعات مدیریت اسلامی به زبان انگلیسی ارایه شده است نیز بر مبنای منابع موجود در دیگر زبان ها - و مشخصا زبان عربی انجام شده است - ، در این آثار انگلیسی زبان آمده است. در نتیجه، این قضیه موجب شده است تا عصاره آن چه که در منابع غیر انگلیسی وجود دارد در آثار مدیریت اسلامی به زبان انگلیسی ارایه شود.  

محدوده جغرافیایی:
ناشران کتاب ها و کتب تدوین شده با دیدگاه اسلامی در مطالعات مدیریت عمدتا در خاورمیانه، جنوب آسیا، جنوب شرقی آسیا و انگلستان حضور دارند.
نشریات در این حوزه در کشورهای آمریکا، انگلیس، هند، پاکستان و عربستان سعودی منتشر می شود.
صاحب نظران این حوزه بیشتر اهل کشورهای هند، مالزی، کشورهای خاورمیانه، آفریقای شمالی، پاکستان، انگلستان و آمریکا هستند.
 
گسترش زمانی:
نکته قابل توجه این است که دهه 1980 نقطه شروع انتشار آثار دیدگاه های اسلامی در مطالعات مدیریت می باشد. استثناء در این دوره، مطالعات اندکی است که در دهه 1970 ارائه شده است. البته، در دهه 1980 تعدادی اثر وجود دارد که از برجستگی ویژه ای برخوردارند، در این خصوص می توان به مقاله آیت الله مکارم شیرازی(سال 1980) با عنوان "مدیریت و رهبری در زندگی پیامبر اکرم(ص)" و اثر دکتر ابوالفضل عزتی (سال 1982) با عنوان "مفهوم رهبری در اسلام "، اشاره نمود.
ظهور آثار در دهه 1980 از منظر زمانی حائز اهمیت فراوان است، به این دلیل که در این دهه حرکت چشمگیری را در پروژه اسلامی کردن دانش در جهان شاهد بودیم.
کنفرانس ها و سمینارهایی در زمینه اسلامی کردن مدیریت و موضوعاتی نظیر مدیریت دولتی و کسب و کار(مدیریت بازرگانی)، برگزار شد، اما به ندرت می توان مقاله یا مطالبی در مقالات مرتبط با این موضوع مشاهده نمود. شاهد دیگری را که می توان ارائه نمود، کوششی برای اسلامی کردن مطالعات مدیریت، بخشی از جریانی است که جای جای مطالعات مدیریت می توان مشاهده کرد.
  هم چنین دهه 1980 دهه ای است که در آن تردیدهای اساسی نسبت به دیدگاه های آمریکایی در حوزه مطالعات مدیریت ظهور نمود. و هم چنین این دهه، زمانی است که آمریکایی ها رویکردهای انتقادی به دیدگاه های خود را آغاز کردند.
به نظر می رسد این دهه زمانی است که رقابت شدید کارخانه داران ژاپنی با شرکتهای آمریکایی فزونی یافت. آمریکایی ها علاقمند شدند که علت این امر را بیابند و مطالعات گسترده ای در قالب سبک یا مفاهیم مدیریت ژاپنی شکل گرفت.
از طرف دیگر، آگاهی فزاینده ای در فرهنگ های غیر غربی نسبت به میراث خودشان پدید آمد. آنان به خوبی دریافتند که  شکست ناپذیری دیدگاه های مدیریت آمریکایی افسانه ای بیش نیست و این دیدگاه ها در عرصه های کاربردی- عملی شکست پذیر می باشند. با اثبات بی کفایتی این دیدگاهها در اداره کردن، صاحب نظران فرهنگ های چینی و هندی به تحقیق در معرفت، حکمت و پیشینه ی خود پرداختند. چینی ها به کاوش در معادن فکری بودایی و کنفوسیوس پرداختند. در گوشه ای دیگر هندوها جستجو برای استخراج دیدگاه های مدیریتی در آثار اندیشه های روحی- فلسفی مکتب های هندی را پیشه خود نمودند. بنابراین، دیدگاه های اسلامی در مطالعات مدیریت را نیز می توان به عنوان بخشی از جریان جهانی فرهنگ هایی که به اعماق ریشه های هویت و اصالت خود رجوع می کنند تا سحر و جادوی ناشی از دیدگاه های غربی را باطل کنند، تلقی کرد.
دهه 1990 شاهد ظهور فزاینده ای از آثار گزارش شده هستیم. در سال 1995، اف .آر. فریدی کتاب         " اصول اسلامی سازمان مدیریت کسب و کار "، را تدوین نمود. این کتاب گزارش تازه ترین یافته های یک کنفرانس در هند در زمینه ی موضوع مدیریت اسلامی است. این کنفرانس پس از سمیناری برگزار شد که در زمینه ی " کسب و کار و تجارت در عصر حاضر "، در جهت توسعه مدیریت کسب و کار اسلامی در سپتامبر 1987 در کشور مالزی برگزار شده بود. مقاله های این سمینار هم در دسترس است.
کنفرانس های انجمن دانشمندان علوم اجتماعی مسلمان هم گاه گاهی طرح موضوعاتی در این زمینه     می پردازد. به طور مثال سمینار این انجمن  AMSS  در زمینه رفتار سازمانی در 1988 نسبت به بسیاری از سمینارهای مشابه پیشتاز بوده است. مجله آمریکایی علوم اجتماعی اسلامی که در اوائل 1984 شکل گرفت و سپس در دهه 1990 مقاله ها و یادداشتهای تحقیق در زمینه موضوع دیدگاههای اسلامی پیرامون موضوعات مدیریتی به صورتی پیوسته و مرتب ارائه می شود.
دهه 2000 در مقایسه با دهه 1990 ناامیدکننده است، به این دلیل که روند تولید و انتشار آثار   بسیار ناموزن است. به استناد برخی نوشتارهای منتشرشده و تحقیقاتی که در سطح دکتری انجام شده، به نظر می رسد که تمرکز فزاینده ای روی موضوعات جدی مدیریت معطوف شده است. این پیشرفت، پیشرفت خوبی است و به عنوان نشانه ای از بلوغ ابتدایی در سطح تحقیق به آن می توان نگاه کرد.
یک تلاش زیبا، اثر آزادین سالم خلیفه(2001) است که به لحاظ ماهوی پیشتاز است و می تواند به عنوان اولین اثر در نوع خود تلقی گردد، به این دلیل که به جای آنکه مطالعات مدیریت معاصر را نقطه آغاز کار خود قرار دهد به موضوع مدیریت از دیدگاه مبانی معرفت وحیانی اسلامی پرداخته است،.(تاسیسی کار کرده است).
در باره ماهیت، موضوعاتی که در این آثار در طول دو دهه 1980 تا 2000 ارائه شده است، موضوعات اخلاق و ارزشها، رفتار سازمانی و مدیریت منابع انسانی، زمینه های غالب هستند. موضوعات جدی که کار شده است، بطور مثال توسط شوکت علی که کاری در زمینه مبانی ارتباطات در قرآن و سنت"، است و اثر سیدجمال حمیدآل جونید و سیدانور (2000) که کاری اکتشافی در خصوص مبانی غلوم رفتاری در توسعه سازمان است.
کمی پیش تر از آن، مادور رحمان و محمد البورایی (1992) اثر جدی را بطور مشترک با عنوان " کنترل های سازمانی و ارزیابی عملکرد" ارائه کردند.
اندکی بعد، آثار نشاندهنده حرکت به سمت جنبه های کمی مدیریت است. از نمونه های این نوع آثار می توان به اثر ابوالحسن محمدصادق و الف. خالق ابن محمد اسرائیل نام برد که در حوزه علائق معاصر در مدیریت کیفیت است.
اگر توجه شود می توان پی برد در طول دو دهه 1980 تا 2000 تاکید بیش از اندازه ای بر جنبه نرم مطالعات مدیریت شده است و مشارکت بسیار اندکی نسبت به موضوعات زیربنایی مدیریت شده است. این امر قابل درک است که تفکر در موضوعات نرم به طور طبیعی به کاربری آنها در حوزه های موضوعات سخت در اداره کردن منتهی می شود. (جنبه نرم بعنی کاربردی) و . (جنبه سخت بعنی بنیادی)
تاکید بر جنبه نرم مدیریت به معنی توجه به موضوعات مربوط به مسایل انسان در مدیریت سازمان که در مقابل موضوعات مربوط به تولید، فناوری و سیستم قرار دارد.
در اینجا باز به اهمیت و توجه به حنبه نرم به عنوان بخشی از جریان جهانی یادآور می شوم. تاکید بر جنبه نرم در مدیریت خیلی زود در طول دوره پس از تیلوریسم ظهور کرد. ظهور این امر تحت تاثیر مطالعات هاثورن در دهه 1930 بود. البته حدود نیم قرن به طول انجامید تا این جریان از سردرگمی(گیجی) و ابهام خرج شود(ابهام زدایی شود) (در این جریان چشمگیر ابهام زدایی شود).
همانگونه که واقغیت امر نشان می دهد ظهور علم مدیریت، تحقیق در عملیات و نظریه عمومی سیستمها در طول دوره جنگ جهانی دوم به وقوع پیوست. محیط کسب و کار در طول دهه 1980 به میزان قابل ملاحظه ای تحت تاثیر شوک نفتی 1973 و با ظهور ژاپن به عنوان رقیب بلامنازعه اقتصاد جهانی، پالایش شد..
پس از آن، تجزیه اتحاد جماهیر شوروی سابق، ظهور مجدد اروپای قدیم در شکل اتجادیه اروپا و اتحاد مجدد آلمان، نقاط مهمی در شکل گیری محیط کسب و کار جهانی در طول دهه های 1980 تا 1990 است. مدیریت آمریکایی به نظر می رسد که بر اثر تاثیر جمعی و پاسخ به جذب فزاینده موضوعات نرم تر در تلاشهای علمی خود در مطالعات مدیریت بشدت شکننده شده است.
تعجبی ندارد اگر کسی حتی یک نگاه علی?  به متون مطالعات مدیریت در طول دهه 60 بیندازیم و آنها را با متون درسی کنونی مقایسه نمایید، انسان به آسانی می تواند گرایش تمرکز فزاینده بر موضوعات فرهنگی و اجتماعی که در واژگان مدیریت وارد شده است را ببیند.
کمک های جهانی سازی و روشنفکری لیبرالی در طول دهه 1990 و پس از آن توسعه نیافت و موجب شد که دیدگاههای مدیریت آمریکایی کمتر دارای گرایشهای آمریکایی باشد و بیشتر از گذشته نگاه به بیرون داشته باشد. این امر تا حدی موجب شد تا مدیران آمریکایی در شرکتهای چند ملیتی که نتوانند زمینه فرهنگی کشورهایی را که نمایندگی های آنها در آن کشورها فعالیت می کنند را نادیده انگارند.
بطور مثال متون علمی و آموزشی در مدیریت و کسب و کار بین المللی به ندرت موفق می شدند که به مدیران شرکتهای          توصیه کنند تا نسبت به فرهنگ و جامعه کشوری که در آن فعالیت می کنند حساس باشند(در گذشته اینچنین بوده است).
اگر بخواهم به جمع بندی مشاهدات خودم بپردازم می توانم با درجه اطمینان برخودار از منطق بگویم که:
• مدیریت آمریکایی نشان داده است تا حدی دارای تاثیر می باشد.
• به نظر می رسد که مدیران آمریکایی تا حدی نسبت به دیگر فرهنگها حساس هستند.
• مردمان دیگر فرهنگها تلاش کرده اند تا خود را از طلسم هژمونی(تفوق و برتری) آمریکایی حاکم بر مطالعات مدیریت رهایی بخشند.
• آنان احساس می کنند که نیاز دارند رگه هایی (لایه هایی) از حکمت را در پیشینه خود بیابند.

همه اینها در مجموع روندهایی است که من سناریوی حاضر را با مطالعات مدیریت مرتبط می بینم. این مشاهدات به من انگیزه می دهد تا به این نتیجه برسم که زمان توجه جدی تر به مطالعات مدیریت از منظر اسلامی فرا رسیده است.

روش شناسی              :  معمولترین روش شناسی که بیشتر در آثار اولیه (فارسی، چینی) دنبال می شود، مواردی مانند زیر است:
• انتخاب موضوع نظیر اخلاق و ارزشها
• بهره گیری از آثار علمی صاحبنظران معاصر(روش فعلی و مرسوم)
• شناسایی برخی از آیات و روایاتی که بر مبنای معرفت وحیانی هویت یافته اند.
• مورد بحث قرار گرفتن این آیات و روایات در پرتو رشته های علمی معاصر
• نتیجه گیری و ارائه اصول اسلامی به نحوی که قابل بکارگیری در زمینه و بافت رشته های علمی باشد.
• ارائه پیشنهادات

به نظر می رسد تلاشهای اندکی برای توصیف انجام شده است تا راهی را که آنها باید در سازمان بکار برند ارائه دهد.
در برخی آثار مانند نعیم نصیر (1985)، ابن عمر محمد شرف الدین 1987 و قاید احمد 1995 ، بر انتقاد آگاهانه از نظریه های معاصر متمرکز شده اند. با تفاوتهایی به زمینه باشد، به عنوان دلیلی برای نظریه هایی با توصیه های غالب در کشورهای اسلامی مرتبط نیستند، اسناد داده شده اند.
اگر انسان توجه کند در اینجا به تشابه میان رویکردی که دانشمندان در کشورهای در حال توسعه برای شناسایی نظریه های موجود پذیرفته اند و یا بخشی از آنها پی برده اند مبنی بر اینکه این نظریه ها با زمینه های موجود مرتبط نیستند(با زمینه های فرهنگی اجتماعی آن کشور آمریکا)، در حقیقت این روند در برخی آثار صاحبنظران غربی هم مشاهده می شود. بطور مثال در مدیریت و تجارت بین الملل، آنان تلاش کرده اند تا زمینه های متفاوت را توصیف کنند و مدیران انگلو ساکسون را نسبت به حساسیت در برابر شرایط غالب در کشورهای در حال توسعه در زمانی که آنان در آنجا کار می کنند، حساس نمائید.
نوع معنی داری از این نوع آثار را می توان در اثر مظفر . الف. شیخ(1988) مشاهده نمود که در آن به مقایسه تطبیقی میان اخلاق تصمیم گیری در محیط های اسلامی و غربی پرداخته و احتمال رفتارهای ارزیابی مقایسه ای را ارائه کرده است. من معتقدم که این رویکرد به آثار مدیریت در اسلام، رویکردی معنی دار می باشد. بنابراین، من آن را به عنوان یکی از رویکردهای موردنظر خود در این مقاله پس این مطرح خواهم کرد.(آن را تایید می کنم)
در طول دو دهه 1980 و 1990  پایان نامه های دکتری در این زمینه هم گزارش شده است، در عین حال که آثار تحقیق دوره دکتری که قابل توجه باشد و به طور مستقیم به دیدگاههای اسلامی در مطالعات مدیریت پرداخته است اندک است، آثاری وجود دارد که موضوعات معرفتی اکتشافی در کشورهای اسلامی و سازمانهای اسلامی را در پایان نامه خود مطرح کرده اند.
یک مثال برای نوع اول  مطالعه استراتژی های بازاریابی در کشورهای مصر است که موضوع پایان نامه محمد محمد گاهی 1986 است. و نمونه نوع دوم موضوع عبدالرحیم عبدالرحمن 1998 است که در باره اقدامات(روشهای اجرای حسابداری در سازمانهای اسلامی مالزی می باشد).
آثار دیگری در این زمینه وجود دارد، مانند اقتصاد اسلامی که بطور غیرمستقیم و در درجه اهمیت حاشیه ای نسبت به دیدگاههای اسلامی در مطالعات مدیریت است).
من براساس نگاه خودم در پایان این مقاله فهرستی از پایان امه های دکتری را که به نظر می رسد بیشترین ارتباط را با مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلام دارند، آورده ام. روند مشهوری که در برخی از آثار قبلی(اولیه) مدیریت اسلامی مطرح است که نظریه های موجود را مطرح کرد یا اینکه از مدیریت معاصر اقتباس کرده اند و بعد ثابت کرده اند که نظریهای علمی روز(معاصر) یا فرضیات امروزی چیز جدیدی نیست و پیش از این در قلمرو ممالک اسلامی وجود داشته است.
من بر این عقیده ام که در عین حال که چنین رویکردهایی قابل توجیه است، بطور واقع آنها آنقدر نقش معنی داری ندارند. دلیل این امر این است که این مطالعات بندرت به فهم دیدگاههای اسلامی اضافه شده اند، جز آنکه رضایت و اطمینان خاطر مجددی به مسلمانان بدهند که مبنی بر اینکه اصول اسلامی که حدود 1500 سال قبل در جهان معاصر هم مانند نظریه های فعلی صد سال اخیر و کمتر می باشند. اگر این رضایتمندی بتواند به ضرورت جستجوی تحقیق عقلایی(روشنفکرانه) برای کاربردی کردن دیدگاههای اسلامی منجر شود، این رویکرد تا حدی می تواند مفید باشد، در غیر اینصورت فقط انحراف از آن چیزی است که در واقع باید انجام شود.
آنچه که بواقع لازم است انجام شود، حرکت به سوی زمینه موضوعات مدیریتی عمیق تر و گسترده تر است. کاوش عمیق تر مستلزم رویکرد فلسفی تر و ذهنی تر است تا مفروضات اساسی و پارادایم ها را تجزیه و تحلیل نماید. حرکت گسترده تر مستلزم پوشش دادن به تعداد بیشتری از موضوعات متنوع است که بطور خاص با جنبه های عملی مدیریت مرتبط باشند.
به این ترتیب، رویکرد دو جانبه ای در نگارش مقالات فلسفی به منظور کاوش در اعماق جنبه های مهم معرفت وحیانی اسلام لازم است. و نیز به موازات آن باید فاصله ها و کاستی های ادبیات مدیریت معاصر را در یک روند سالم مطرح کرد. از یک منظر گسترده تر تحقیقی به دیدگاه اسلامی در مطالعات مدیریت، این تحقیقات باید کار بردی بودن رویکردهایی که با نگاه عمیق تر به گذشته، آن را عمیق تر می کند(ابهام زدایی کرده و از شک بیرون می آورد). 

3- علل احتمالی بی علاقگی صاحبنظران به مطالعات مدیریت اسلامی:   
 ...
5- تعریف عامل : 
فهرستی از برنامه ها یا اموری است که باید انجام شود. یک مورد تحقیق چاچربی برای هدایت فعالیتهای تحقیقی، آگاهی گستردعه ای در باره اولویت های تحجقیق که بازتاب نیازهای جاری و آینده می باشد. مورد تحقیق ژرسشهایی از این دست را مطرح می کند:
چگونه آنچه را که می خواهیم انجام دهیم تعیین نماییم؟
فعالیت تحجقیق ما چگونه باید هدایت شود؟
در عمل در واقع،‌یک عامل تحقیقی به این معنا هم می تواند باشد: به دست آوردن سرمایه های تخقیق به گونه ای که تحقیق قابل انجام شود.
در این بخش از مقاله من عوامل تخیین کننده گسترده ای از عامل تحقیق را مطرح می کنم. نقشه های  گسترده،‌ عامل تحقیق را مطرح می کند . گستره‌ ، به عنوان حوزه تحقیق در مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلام آنقدر گسترده و عمیق است که در یک مقاله نمی توان به همه آن دست یافت. نقشه ها، از آنجاییکه این عوامل در حد بسیار زیادی وارد جزییات نمی شوند و احتمالا نمی توانند آنطور که از یک طرح و ژرو‍ه تحقیق انتظار می رود نمی توانند وارد شوند(محیط نامریی یا حاشیه).
سرعنوان عوامل تحقیقی به شرح ذیل می باشد:
• بیانیه رسالت تحقیق
• اهداف تحقیق
• اولویت های تحقیق
• چارچوب تحقیق
• ترکیب اولویت ها و چارچوب تحقیق
•  موضوعات تحفیف
• سطوح تجزیه و تحلیل
• انتخاب طرح تحقیق
• روشهای تحقیق
• چارچوب زمانی

5-1- بیانیه رسالت تحقیق
رسالت تحقیق را می توان به شرح زیر بیان کرد:
توسعه و انتشار یافته های تحقیق برای مدیریت اثربخش سازمان بر طبق قوانین الهی که در منابع دانش وحیانی اسلامی به صراحت مطرح شده است.
منظر از عبارت "توسعه و انتشار یافته های تحقیق"، تلاشی است که برای پیاده سازی عوامل تحقیق صورت می پذیرد. که من آنها را به اختصار مطرح خواهم کرد.
منظور از عبارت " مدیریت موثر سازمانها " ، مدیریت سازمانها به گونه ای است که آنها را به سمت دستیابی به اهداف هدایت کند که این امر مطابق با قوانین الهی تنظیم شده باشد.
منظور از عبارت " قوانین الهی " ، عبارت است از مجموعه ای از قوانین تغییرناپذیر و دست نخورده (تحریف نشده) که بر مبنای حکمت هایی که در منابع دانش وحیانی اسلامی قرار دارند، تعریف شده است.
منظور از عبارت " منابع دانش وحیانی اسلامی " ، قرآن کریم،‌ سنت و احادیث، شریعت، فقه و سخنان خلفای راشدین(4 خلیفه متقی) است.
5-2- اهداف تحقیق
اهداغف تحقیق را به صورت زیر پیشنهاد می شود:
الف- توسعه مجموعه ای از پارادایمهایی که برای هدایت مطالعه و اعمال مدیریت اثربخش سازمانها.
ب- انجام ارزیابی انتقادی مفاهیم سازه ها، نظریه ها، اصول و قوانین مدیریت معاصر با نگاه به نقد صریح آنها در پرتو منابع دانش وحیانی اسلام.
ج- توسعه و پردازش مفاهیم و سازه هایی که توسعه نظریه سازی بر مبنای منابع دانش وحیانی اسلام را تسهیل می کند.
د- طراحی قضایا و فرضیه هایی که بتوان آنها را به منظور نظریه سازی بر مبنای منابع دانش وحیانی اسلام آزمود.
ه- ساخت الگوهایی که روابط میان کمتغیرها را در یک وضعیت توضیح دهد یا پدیده هایی را به عنوان واقعیتی عینی از منظر منابع دانش وحیانی اسلامی توضیح دهد.
و- انجام تحقیق تجربی در موضعاتی مبتنی بر قضایا و مفروضاتی که با هدف اعتبارسنجی و پالایش نظریه پردازی مبتنی بر منابع دانش وحیانی اسلامی طراحی شذه است.
ز- هدایت و حمایت از نظریه پردازی بر مبنای دانش وحیانی اسلامی به منظور جهت دهی مدیریت اثربخش سازمانها.
ح- برجسته کردن نقاط مثبت و نقاط منفی نظریه های مطرح حاکم از منظر منابع وحیانی اسلامی در سازمانهای معاصر.
ط- مقایسه و مقابله پارادایمهای مدیریت معاصر جاکم با آن دسته از پارادایمهای موجود در منابع دانش وحیانی اسلامی.
ی- توسعه پیوندها و شبکه های(اطلاع رسانی) برای تسهیل مبادله یافته های تحقیق.
5-2- اولویتهای تحقیق
در تعریف اولویتهای تحقیق من از گونه شناسی نوع مطالعات یا رویکردهایی که از سوی صاحبنظران تاکنون استفاده شده و یا در آینده استفاده خواهد شد بهره برداری می کنم. در جدول شماره 1 توضیح کوتاهی از این نوع شناسی را قبل از آنکه اولویتهای تحقیق خود را اراائه کنم، بیان کرده ام.
...

5-4- چارچوب تحقیق
چارچوب تحقیق که برای شمول عامل های تحقیق در نظر گرفته شده است، حول واقعیت سازمان ایجاد شده است. سازمان به مثابه ترکیب پیچیده ای از منابع دانش، مهارت و شایستگی ها، تلقی می شود. سازمان از محیط خارجی که از عوامل تاثیرگذار، نافذ، متنوع و گیج کننده تشکیل شده است که از هزاران منبع سرچشمه می گیرد. چارچوب تحقیق مستلزم آن است که واقعیت های محیط خارجی و محیط داخلی سازمان را با هم به چنگ آورد و بفهمد تا نظریه های مدیریت اثربخش را بر مبنای منابع دانش آشکار اسلامی پیشنهاد دهد.
در پرتو گزاره های بالا، تصور می شود که چارچوب تحقیق بر این چهار جهت تمرکز دارند:
...

5-5- ترکیب اولویت های تحقیق و چارچوب تحقیق
چارچوب تحقیق، که در قالب رویکردهای قابل پذیرش و چهار راهنمای جهت تحقیق در چارچوب پیشنهادی ام به ماتریسی که در نمودار شماره 2 نشان داده شدهاست،‌می انجامد.
...
    5-5- موضوعات تحقیق
موضوعات تحقیق، محصول جانبی ترکیب جهت گیری تحقیق و اولویت های تحقیق است آن گونه که در بخش قبلی بحث شد. نمودار شماره 2، چارچوب تحقیق را برای محققان مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلام را روشن می کند.
...
حوزه تحقیق 2 ج – مدیریت
 نقد آگاهانه مطالعات مدیریت معاصر از منظر برنامه ریزی، سازماندهی و کنترل با نگاه اسلامی ; نقش مدیران به عنوان تصمیم گیرنده از منظر اسلامی، بازاریابی، عملیات، مالی و مدیریت منابع انسانی از منظر اسلامی.

5-7- سطوح تجزیه و تحلیل
موضوعات تحقیقی یی که معرفی شد، به حوزه های تعریف شده تحقیق و عنوان های تحقیقی خاص منتج می شود. به علاوه، از یک رویکرد خاص پیروی می کند. روشن است که صاحب نظران بایدد رویکرد دوگانه ای را بپذیرند. یک روش برای نگاه به این نیاز ، توجه به سطوح مختلف تحلیل است که می توان آنها را لحاظ کرد. من روشی را برای تعریف سطوح تحلیلی مبتنی بر فهم فعلی خودمان از سازمان ارایه می دهم.
سطوح تحلیل می تواند به شرح زیر باشد:
...
انتخاب سطح تحلیل می تواند به نوع شناسی رویکردهای تحقیقی که در نمودار شماره یک مطرح شد، مربوط شود.

5-8- انتخاب طرح تحقیق
به خاطر سهولت، من دو روش طبقه بندی طرح تحقیق را اقتباس کردم تا روش انتخاب طرح تحقیق را در عوامل پیشنهادی تحقیق تشریح نمایم. این طبقه بندی دو طبقه بندی       ما را به طرح های تحقیق اکتشافی و نتیجه ای محدود می کند. طرح تحقیق نتیجه ای به دو طرح تحقیق توصیفی و علی تقسیم می شود. به این ترتیب، می توانم شاخص هایی را برای طرح تحقیق مناسب مبتنی بر گونه شناسی رویکردهای تحقیقی خود ارائه دهم.
این وضعیت تا حدی به ترتیب زیر است:
چهار رویکرد تحقیقی که ما در طرح تحقیق اصلی جدول بندی دو بعدی شده است ، نشان دهنده طراح تحقیق مناسب احتمالی است. در نمودار شماره 5 طرح های تحقیقی احتمالی به طور خلاصه ارائه می شود.

5-9- روش های تحقیق
تحقیق معاصر، فهرست روشنی از روش های تحقیق در ابعاد تحقیق در ابعاد تحقیق کیفی و کمی مانند مشاهده، مصاحبه، بررسی،‌موردپژوهی،‌آزمایش، روان سنجی و مانند آن را ارائه می دهد. در هماهنگ با شاخه های تحقیق انسانی، حوزه مطالعات مدیریت هم، در حد بسیار گسترده ای از روش های تحقیق کمی استفاده کرده است. بنابراین، ما به برتری روزافزون ابزارهای تحلیلی تخصصی دست یافته ایم،‌ اما درست مانند دیگر زمینه ها، ‌حوزه مطالعات مدیریت هم با پذیرش تدریجی روش های تحقیق کمی و روش های ترکیبی و روش های مرکب، از مسیر اصلی منحرف شده است.

طرح تحقیق پیشنهادی با توجه به چهار رویکرد تحقیقی
رویکرد تحقیق        طرح تحقیق پیشنهادی
1- معدن کاوی طلا (طلا یابی) روش اکتشافی که با نوع نتیجه ای – توصیفی ادامه می یابد.
2- زره شکافی روش اکتشافی که با نوع نتیجه ای – توصیفی ادامه می یابد و با نوع نتیجه ای – علی به پایان می رسد
3- عمق بخشی روش اکتشافی که با نوع نتیجه ای – توصیفی همراه با استفاده آزاد از بررسی و تحلیل های تاریخ نگاری
4- Hands-on روش اکتشافی، توصیفی-نتیجه ای و علی به طور همزمان

توضیح هر یک از رویکردهای تحقیق چهارگانه در این بخش از تحقیق،‌به ارائه چند شاخص از نوع روش های تحقیق منجر می شود که شاید مفید باشد.
...

5-10- چارچوب زمانی
 تعیین آن چه که به چارچوب زمانی مربوط می شود، پرداختن به جزئیات و موضوعی است که باید به تفصیل به آن پرداخته شود.‌ البته،‌می توان در اینجا چند رهنمود کلی ارائه کرد:
• مطالعات مبتنی بر رویکرد معدن کاوی طلا یا طلایابی، را می توان به مجموعه موضوعاتی که در چارچوب تعریف شده پروژه تحقیقی خاصی آمده است، محدود کرد.
به طور مثال: ی....

6- پیشنهادهای استنتاجی
نقشه های برجسته موارد مورد بحث تحقیقی که در این مقاله تمرینی، توضیح داده و شفاف سازی شد، یک طرح آرمانی (مستلزم همتی بلند است) از یک کار تحقیقی است که باید در حوزه و زمینه ی مطالعات مدیریت از دیدگاه اسلامی برنامه ریزی، اجرا و ارزشیابی شود. در نزد برخی، موارد مورد بحث نه تنها بلندپروازانه نیست،‌بلکه بیباکانه تلقی می شود. فهم این امر آسان است. چه بسا، یک دلیل این باشد که مطالعات مدیریت معاصر،‌در طول گذشت بیش از یک قرن از حیات خود، گام های بلند و سریعی برداشته است.
توجه به کار در زمینه ی دیدگاه های اسلامی، به تازگی (توسعه پیدا کرده است) مطرح شده است و همچنان به نسبت حوزه ای ناشناخته در کار تحقیقی به شمار می رود. مطالعاتی که تا کنون انجام شده است،‌تا حدی آزمایشی از نوع توصیفی است و هنوز دامنه ی وسیعی برای جهت های آینده ی تحقیق ایجاد نکرده است. بنابراین، به عبارتی آن چه را که من سعی در بیان آن دارم،‌ این است که در عرصه ی واقعیت، همچنان باید در انتظار بود تا کار آغاز شود.
مستندسازی آثار موجود، به خصوص در حوزه هایی نظیر اقتصاد اسلامی، مالیه اسلامی، بانکداری اسلامی و نظام های جیگزین مانند تکفل(بیمه اسلامی) باید به طور نظام مند از منظر مطالعات اسلامی انجام شود....